Η Απάνω Μεριά, το βόρειο τμήμα της Σύρου καταλαμβάνει σχεδόν το 45% της συνολικής έκτασης του νησιού και οριοθετείται από την νοητή γραμμή που συνδέει το βόρειο άκρο της Ερμούπολης (Άγιος Δημήτριος) με την Άνω Σύρο, την Αληθινή και το Κίνι. Η Απάνω Μεριά είναι ενταγμένη στο δικτύου NATURA 2000, χαρακτηρισμένη ως Ζώνη Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ) με κωδικό GR4220032 (Βόρεια Σύρος και Νησίδες) και Ειδική Ζώνη Διατήρησης (ΕΖΔ) με κωδικό GR4220018 (Όρος Συρίγγας έως παραλία), αναγνωρισμένη για τη βιοποικιλότητα και τη γεωποικιλότητα της. 

Στο τοπίο της Απάνω Μεριάς κυριαρχούν βραχώδεις, απότομοι λόφοι, οι οποίοι καλύπτονται κυρίως από φρύγανα (θυμάρι, ασπάλαθος, φασκόμηλο κλπ). Η ακτογραμμή της είναι απόκρημνη και, γεμάτη απομονωμένες παραλίες αξιοσημείωτης φυσικής ομορφιάς, προσβάσιμες μόνο μέσω μονοπατιών ή από θαλάσσης. Η σχετική απομόνωση της περιοχής, με το περιορισμένο οδικό της δίκτυο που εξυπηρετεί κυρίως το ορεινό ανάγλυφο, την έχει προστατεύσει από την ραγδαία  άναρχη τουριστική ανάπτυξη που έχει επηρεάσει μεγάλο μέρος των Κυκλάδων. Ως αποτέλεσμα, η Απάνω Μεριά παραμένει μια όαση γαλήνης και παραδοσιακού κυκλαδίτικου τοπίου.

Εκτός από τη φυσική ομορφιά της, η Απάνω Μεριά είναι γεμάτη ιστορία. Φιλοξενεί τέσσερις σημαντικούς κηρυγμένους αρχαιολογικούς χώρους: το Καστρί-Χαλανδριανή, τα Γράμματα, το Σπήλαιο Φερεκύδη και το Δελφινονήσι. Το Καστρί, ειδικότερα, ξεχωρίζει ως μια καλοδιατηρημένη πόλη-οχυρό που χρονολογείται στην 3η χιλιετία π.Χ. Απέναντι από το Καστρί βρίσκεται η Χαλανδριανή, όπου ανακαλύφθηκε νεκρόπολη, με περίπου 600 θολωτούς τάφουςαπό τον αρχαιολόγο Χρήστο Τσούντα το 1899. Η ανασκαφή αποκάλυψε πλούσια ταφικά αντικείμενα, μεταξύ των οποίων τα περίφημα κυκλαδικά ειδώλια.

Το ανθρωπογενές τοπίο της Απάνω Μεριάς χαρακτηρίζεται επίσης από ένα εκτεταμένο δίκτυο ξερολιθικών τοίχων. Αυτές οι παραδοσιακές κατασκευές, χτισμένες χωρίς κονίαμα, σχηματίζουν πεζούλια που συγκρατούν την υγρασία, αποτρέπουν τη διάβρωση, προστατεύουν τη γεωργική γη και διαιρούν την ιδιοκτησία. Οι ξερολιθιές, ένα κοινό χαρακτηριστικό σε πολλά ελληνικά νησιά αλλά και παγκοσμίως, αντικατοπτρίζουν την αρχαία γεωργική παράδοση της περιοχής και την ανθεκτικότητα της ανθρώπινης παρουσίας στην Απάνω Μεριά.

Η Απάνω Μεριά δεν είναι μόνο μια περιοχή οικολογικής και αρχαιολογικής σημασίας αλλά και με σημαντικό γεωλογικό ενδιαφέρον. Η περιοχή είναι παγκοσμίως γνωστή για τους εκλογίτες και τους γλαυκοφανείς κυανοσχιστόλιθους, δύο σπάνιους τύπους πετρωμάτων που παίζουν σημαντικό ρόλο στην κατανόηση της γεωλογικής ιστορίας των Κυκλάδων. Μάλιστα, η Απάνω Μεριά θεωρείται μια από τις πιο αντιπροσωπευτικές τοποθεσίες για τη μελέτη αυτών των πετρωμάτων παγκοσμίως. 

Η ένταξη της περιοχής στο δίκτυο NATURA 2000 αναδεικνύει τη σημασία της για την προστασία της βιοποικιλότητας, ιδιαίτερα της ορνιθοπανίδας. Η Απάνω Μεριά αποτελεί καταφύγιο για διάφορα είδη πουλιών, αμφίβιων, ερπετών και θηλαστικών. Επίσης περιλαμβάνει σημαντικούς οικοτόπους και χαρακτηριστική κυκλαδική χλωρίδα. Η σχετική απομόνωση της περιοχής και η έλλειψη έντονης ανθρώπινης δραστηριότητας επιτρέπουν στην φύση να ευημερεί, καθιστώντας την Απάνω Μεριά μια σημαντική περιοχή διατήρησης.

 

Το δίκτυο NATURA 2000 και η προστασία της Απάνω Μεριάς

Επιμέλεια: Ηώ Σταυρίδη

Το Δίκτυο Natura 2000

Το δίκτυο Natura 2000 αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο των προσπαθειών της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη διατήρηση της φυσικής της κληρονομιάς. Το Natura 2000, που ιδρύθηκε με την Οδηγία της ΕΕ για τους Οικοτόπους (92/43/EEC) και την Οδηγία για τα Πτηνά (2009/147/EC), είναι ένα από τα μεγαλύτερα συντονισμένα δίκτυα προστατευόμενων περιοχών στον κόσμο. Οι πρωταρχικοί στόχοι του δικτύου είναι να διασφαλίσει τη μακροπρόθεσμη επιβίωση των πιο πολύτιμων και απειλούμενων ειδών και οικοτόπων της Ευρώπης, διατηρώντας έτσι τη βιοποικιλότητα σε ολόκληρη την ήπειρο.

Η οδηγία για τους οικοτόπους στοχεύει στην προστασία ενός ευρέος φάσματος οικοτόπων και ειδών σε όλη την Ευρώπη. Επικεντρώνεται στη διατήρηση ή την αποκατάσταση των οικοτόπων σε ευνοϊκή κατάσταση διατήρησης. Η οδηγία περιλαμβάνει ένα πλαίσιο για τον καθορισμό Ειδικών Περιοχών Διατήρησης (ΕΖΔ), οι οποίες επιλέγονται με βάση την παρουσία σημαντικών φυσικών οικοτόπων και ειδών που αναφέρονται στα Παραρτήματα Ι και ΙΙ της οδηγίας.

Η οδηγία για τα πτηνά συμπληρώνει αυτό παρέχοντας προστασία για όλα τα είδη άγριων πτηνών που απαντώνται φυσικά στην ΕΕ και καθιερώνοντας Ζώνες Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ) για τα πτηνά που απαριθμούνται στο παράρτημα I της οδηγίας. Αυτή η οδηγία διασφαλίζει ότι προστατεύονται σημαντικές τοποθεσίες για αποδημητικά πτηνά και είδη με ευάλωτους πληθυσμούς.

Από τι αποτελείται το δίκτυο Natura 2000

Ειδικές Ζώνες Διατήρησης (ΕΖΔ)

Οι ΕΖΔ ορίζονται με βάση την παρουσία φυσικών οικοτόπων και ειδών που αναφέρονται στην Οδηγία για τους οικοτόπους. Ο χαρακτηρισμός των ΕΖΔ αποσκοπεί στην προστασία αυτών των περιοχών για τη διατήρηση ή την αποκατάσταση των οικοτόπων και των ειδών τους σε ευνοϊκή κατάσταση διατήρησης. Κάθε ΕΖΔ απαιτείται να έχει λάβει μέτρα διαχείρισης για την αντιμετώπιση των αναγκών διατήρησης των οικοτόπων και των ειδών του.

Ζώνες Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ)

Οι ΖΕΠ ορίζονται σύμφωνα με την οδηγία για τα πτηνά για τη διαφύλαξη των οικοτόπων για τα είδη πτηνών, ιδίως εκείνων που απαριθμούνται στο Παράρτημα I. Η εστίαση είναι στην προστασία βασικών περιοχών αναπαραγωγής, σίτισης, μετανάστευσης και διαχείμασης πτηνών. Οι ΖΕΠ υποστηρίζουν επίσης τη διατήρηση των μεταναστευτικών οδών και αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της διατήρησης της οικολογικής συνοχής του δικτύου Natura 2000.

Στόχοι Διατήρησης και Διαχείρισης

Ο βασικός στόχος του Natura 2000 είναι να διασφαλίσει ότι οι καθορισμένες τοποθεσίες συμβάλλουν στη διατήρηση της βιοποικιλότητας της Ευρώπης. Το άρθρο 6 της οδηγίας για τους οικοτόπους είναι κεντρικό σε αυτόν τον στόχο και περιγράφει ειδικές απαιτήσεις για τη διαχείριση και τη διατήρηση των ΕΖΔ και των ΖΕΠ:

• Αξιολόγηση έργων και σχεδίων: Τα κράτη μέλη πρέπει να αξιολογήσουν τυχόν σχέδια ή έργα που ενδέχεται να έχουν σημαντικές επιπτώσεις σε τοποθεσίες Natura 2000. Αυτή η αξιολόγηση διασφαλίζει ότι οι νέες εξελίξεις δεν επηρεάζουν αρνητικά την κατάσταση διατήρησης των τοποθεσιών.
• Μέτρα διατήρησης: Τα κράτη μέλη οφείλουν να θεσπίσουν κατάλληλα μέτρα διατήρησης και σχέδια διαχείρισης για τη διατήρηση ή την αποκατάσταση των οικοτόπων και των ειδών στις τοποθεσίες Natura 2000.
• Παρακολούθηση και υποβολή εκθέσεων: Η τακτική παρακολούθηση της κατάστασης διατήρησης των οικοτόπων και των ειδών είναι απαραίτητη. Τα κράτη μέλη πρέπει να υποβάλλουν έκθεση στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή κάθε έξι χρόνια σχετικά με την κατάσταση των ευρωπαϊκών ειδών και οικοτόπων, γεγονός που βοηθά στην αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας των μέτρων διατήρησης.

 

Το Δίκτυο Natura 2000 στην Ελλάδα 

Εθνικό Νομοθετικό και Θεσμικό Πλαίσιο

Η εφαρμογή από την Ελλάδα του δικτύου Natura 2000 καθοδηγείται τόσο από τις οδηγίες της ΕΕ όσο και από τους εθνικούς νόμους που ενσωματώνουν αυτές τις οδηγίες στα ελληνικά νομικά πλαίσια. Οι κύριες οδηγίες της ΕΕ και το αντίστοιχο εθνικό νομικό πλαίσιο ενσωμάτωσης τους είναι οι εξής: 

Οδηγία 92/43/ΕΟΚ: Γνωστή ως οδηγία για τους οικοτόπους, αυτή η οδηγία στοχεύει να συμβάλει στην προστασία της βιολογικής ποικιλότητας μέσω της διατήρησης των φυσικών οικοτόπων και των άγριων ειδών σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση. Εξουσιοδοτεί τα κράτη μέλη να διασφαλίσουν τη διατήρηση ή την αποκατάσταση των οικοτόπων και των ειδών κοινοτικού ενδιαφέροντος σε μια ικανοποιητική κατάσταση. 

• ΚΥΑ 33318/3028/11-12-1998 (ΦΕΚ 1289/Β/28-12-98) «Καθορισμός μέτρων και διαδικασιών για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων (ενδιαιτημάτων) καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας». Η παρούσα Κοινή Υπουργική Απόφαση περιγράφει μέτρα και διαδικασίες για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων και της άγριας πανίδας και χλωρίδας, εναρμονισμένα με την Οδηγία 92/43/ΕΟΚ. 
• ΚΥΑ Η.Π. 14849/853/Ε103/4-4-2008(ΦΕΚ 645/Β/11-4-08) «Τροποποίηση των υπ’ αριθμ. 33318/3028/1998 κοινών υπουργικών αποφάσεων (Β΄1289) και υπ’ αριθμ. 29459/1510/2005 κοινών υπουργικών αποφάσεων (Β΄992), σε συμμόρφωση με διατάξεις της οδηγίας 2006/105 του Συμβουλίου της 20ης Νοεμβρίου 2006 της Ευρωπαϊκής Ένωσης». 

Οδηγία 2009/147/ΕΚ: Πρώην οδηγία 79/409/ΕΟΚ, αυτή η οδηγία εστιάζει στη διατήρηση των άγριων πτηνών. Ρυθμίζει την προστασία, τη διατήρηση και τη διαχείριση όλων των φυσικών ειδών άγριων πτηνών στην ΕΕ. 

• ΥΑ 414985/29-11-85 (ΦΕΚ Β΄757) «Μέτρα διαχείρισης της άγριας πτηνοπανίδας»: Στην παρούσα Υπουργική Απόφαση αναφέρονται αναλυτικά τα μέτρα για τη διαχείριση των άγριων πτηνών στην Ελλάδα, σύμφωνα με την Οδηγία 79/409/ΕΟΚ. 
• KYA H.Π. 37338/1807/E.103/1-9-10(ΦΕΚ 1495/B/6-9-10) «Καθορισμός μέτρων και διαδικασιών για τη διατήρηση της άγριας ορνιθοπανίδας και των οικοτόπων/ενδιαιτημάτων της, σε συμμόρφωση με τις διατάξεις της Οδηγίας 79/409/ΕΟΚ, «Περί διατηρήσεως των άγριων πτηνών», του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου της 2ας Απριλίου 1979, όπως κωδικοποιήθηκε με την οδηγία 2009/147/ΕΚ.»: Με την απόφαση αυτή θεσπίζονται διαδικασίες για τη διατήρηση των άγριων πτηνών και των οικοτόπων τους, εναρμονισμένες με τις διατάξεις της Οδηγίας 2009/147/ΕΟΚ. 
• ΚΥΑ Η.Π. 8353/276/Ε103/17-2-2012(ΦΕΚ 415/Β/23-2-2012) «Τροποποίηση και συμπλήρωση της υπ’ αριθ. 37338/1807/2010 κοινής υπουργικής απόφασης «Καθορισμός μέτρων και διαδικασιών για τη διατήρηση της άγριας ορνιθοπανίδας και των οικοτόπων/ενδιαιτημάτων της, σε συμμόρφωση με την Οδηγία 79/409/ΕΟΚ….» (Β΄ 1495), σε συμμόρφωση με τις διατάξεις του πρώτου εδαφίου της παραγράφου 1 του άρθρου 4 της Οδηγίας 79/409/ΕΟΚ «Για τη διατήρηση των άγριων πτηνών» του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου της 2ας Απριλίου 1979, όπως κωδικοποιήθηκε με την οδηγία 2009/147/ΕΚ» 

 

Εκτός από αυτές τις οδηγίες, αρκετοί εθνικοί νόμοι παρέχουν ένα ευρύτερο πλαίσιο για την προστασία και τη διαχείριση του περιβάλλοντος: 

• Π.Δ. 67/81 (ΦΕΚ 23/Α/81) «Περί Προστασίας της αυτοφυούς χλώρίδος και άγριας πανίδος και καθορισμού διαδικασίας συνονισμού και ελέγχου της ερεύνης επ’ αυτών», όπως διορθώθηκε με το ΦΕΚ 43/Α/1981.
•  ν. 1650/86 (ΦΕΚ 160/Α/18-10-86) «Για την προστασία του περιβάλλοντος», όπως τροποποιήθηκε με το ν. 3937/11 (ΦΕΚ 60/Α/31-3-2011) «Διατήρησης της βιοποικιλότητας και άλλες διατάξεις»,
• ν. 2742/99 (ΦΕΚ 207/Α/7-10-99) «Χωροταξικός σχεδιασμός και αειφόρος ανάπτυξη και άλλες διατάξεις»
• ν. 3044/02 (ΦΕΚ197/Α/27-8-02) «Μεταφορά συντελεστή δόμησης και ρυθμίσεις άλλων θεμάτων αρμοδιότητας Υπουργείου Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων»
• ν. 4109/2013 (ΦΕΚ 16/Α/23-1-2013) «Κατάργηση και συγχώνευση νομικών προσώπων του Δημοσίου και του ευρύτερου δημόσιου τομέα – Σύσταση Γενική Γραμματείας για το συντονισμό του κυβερνητικού έργου και άλλες διατάξεις»
• ν. 4519/2018 (ΦΕΚ 25/Α/20-2-2018) «Φορείς Διαχείρισης Προστατευόμενων Περιοχών και άλλες διατάξεις»
• ν. 4685/2020 (ΦΕΚ 92/Α/7-5-2020) «Εκσυγχρονισμός περιβαλλοντικής νομοθεσίας, ενσωμάτωση στην ελληνική νομοθεσία των Οδηγιών 2018/844 και 2019/692 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου και λοιπές διατάξεις».

Πως έγινε η εφαρμογή

Το χρονοδιάγραµµα ολοκλήρωσης του ∆ικτύου Natura 2000 έχει αποτυπωθεί στη στρατηγική για τη βιοποικιλότητα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, όπου ορίζεται ότι µέσα στο 2012 θα πρέπει να έχει υλοποιηθεί σηµαντικό µέρος του ∆ικτύου. Το 2012 είναι και η καταληκτική χρονολογία που τίθεται από την Οδηγία των Οικοτόπων για τους Τόπους Κοινοτικής Σηµασίας, καθώς έξι έτη µετά το χαρακτηρισµό τους οι Τόποι Κοινοτικής Σηµασίας  (ΤΚΣ) πρέπει να οριστούν ως Ειδικές Ζώνες ∆ιατήρησης (ΕΖ∆) και να καθοριστούν για αυτές προτεραιότητες και µέτρα. Αντίστοιχα, απαιτείται και η προστασία των Ζωνών Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ) για την ορνιθοπανίδα, για τις οποίες δεν υπάρχει µέσα στο κείµενο της Οδηγίας 79/409 συγκεκριµένη χρονική δέσµευση, αλλά η επιταγή να υλοποιηθεί το ∆ίκτυο άµεσα.  

Η καταγραφή των τόπων που πληρούν τα κριτήρια της Οδηγίας 92/43/ΕΚ στη χώρα μας (296 περιοχές – «Επιστημονικός Κατάλογος»), έγινε από ομάδα περίπου 100 επιστημόνων που συστήθηκε ειδικά για το σκοπό αυτό στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού προγράμματος LIFE (1994-1996) με τίτλο «Καταγραφή, Αναγνώριση, Εκτίμηση και Χαρτογράφηση των Τύπων Οικοτόπων και των Ειδών Χλωρίδας και Πανίδας της Ελλάδας (Οδηγία 92/43/ΕΟΚ)». Στον «Επιστημονικό Κατάλογο» εντάχθηκε το σύνολο σχεδόν των μέχρι τότε προστατευόμενων περιοχών σε εθνικό και διεθνές επίπεδο.

Η επιλογή των τόπων που προτάθηκαν από τη χώρα στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή έγινε από κοινή ομάδα εργασίας των πρώην Υπουργείων ΠΕΧΩΔΕ και  Γεωργίας κατόπιν γνωμοδοτήσεων όλων των συναρμόδιων Υπουργείων. Οι συμπληρώσεις – τροποποιήσεις του καταλόγου βασίστηκαν στα συμπεράσματα των βιογεωγραφικών σεμιναρίων για τη Μεσογειακή ζώνη και στον χαρακτηρισμό από το BirdLife International Σημαντικών Περιοχών για τα Πουλιά στην Ελλάδα.

Η Ελλάδα έχει χαρακτηρίσει σήμερα 202 Ζώνες Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ) και 241 Τόπους Κοινοτικής Σημασίας (ΤΚΣ). Οι δύο κατάλογοι περιοχών παρουσιάζουν μεταξύ τους επικαλύψεις όσον αφορά τις εκτάσεις τους.

Ο κατάλογος των Ελληνικών Ζωνών Ειδικής Προστασίας δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ 1495/Β/06.09.2010 ως παράρτημα στη νέα ενσωμάτωση της Οδηγίας 79/4009/ΕΟΚ (η οποία κωδικοποιήθηκε με την Οδηγία 2009/147/ΕΚ).

239 Ελληνικοί Τόποι Κοινοτικής Σημασίας χαρακτηρίστηκαν ως Ειδικές Ζώνες Διατήρησης με το Ν3937/2011 (ΦΕΚ60/Α/31-3-2011).

Όλοι οι τόποι του Δικτύου Natura 2000, που περιλαμβάνονται στη βάση δεδομένων, συνοδεύονται από δελτίο δεδομένων με γενικότερα περιγραφικά στοιχεία και ειδικότερες πληροφορίες για τους τύπους οικοτόπων και τα είδη που ενδιαιτούν στον κάθε τόπο και από χάρτη κλίμακας 1:100.000. Ο καθένας μπορεί να δει όλες τις περιοχές του δικτύου στον ιστότοπο: https://natura2000.eea.europa.eu/ 

Όλοι οι ανωτέρω χάρτες έχουν αποσταλεί στις Διευθύνσεις Περιβάλλοντος και Χωροταξίας των Περιφερειών της χώρας, στα Τμήματα Περιβάλλοντος των Νομαρχιακών Αυτοδιοικήσεων, στις αρμόδιες Υπηρεσίες των Κεντρικών Υπουργείων, στη βιβλιοθήκη του ΥΠΕKA και διανέμονται σε όλους τους ενδιαφερόμενους πολίτες. Λόγω του όγκου της πληροφορίας δεν επισυνάπτονται επί του παρόντος στο Διαδίκτυο οι χάρτες 1:100.000 των περιοχών του καταλόγου αλλά παρατίθενται ενδεικτικοί συνοπτικοί χάρτες της θέσης των περιοχών στο εθνικό έδαφος σε κλίμακα 1:2.800.000

Φορείς Διαχείρισης 

Στη διαχείριση και υλοποίηση περιοχών Natura 2000 στην Ελλάδα συμμετέχουν οι: 

Οργανισμός Φυσικού Περιβάλλοντος & Κλιματικής Αλλαγής (ΟΦΥΠΕΚΑ): 

Ο ΟΦΥΠΕΚΑ είναι υπεύθυνος για το συντονισμό των εθνικών πολιτικών που σχετίζονται με τις προστατευόμενες περιοχές και τη διατήρηση της βιοποικιλότητας. Διαχειρίζεται την επιστημονική έρευνα, καταρτίζει σχέδια δράσης, παρακολουθεί μέτρα διατήρησης και διασφαλίζει τη συμμόρφωση με τους στόχους του Natura 2000. 

Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας: 

Αυτό το υπουργείο επιβλέπει την εθνική περιβαλλοντική πολιτική και διαχειρίζεται σημαντικά έργα όπως το έργο LIFE-IP 4 NATURA, το οποίο στοχεύει στη βελτίωση της προστασίας και διαχείρισης περιοχών Natura 2000. 

Προκλήσεις και ζητήματα μη συμμόρφωσης 

Απόφαση δικαστηρίου για μη συμμόρφωση 

Τον Δεκέμβριο του 2020, το Δικαστήριο της ΕΕ (ΔΕΕ) καταδίκασε την Ελλάδα επειδή δεν εκπλήρωσε τις υποχρεώσεις της βάσει της Οδηγίας για τους Οικοτόπους. Η απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου υπογράμμισε τις μακροχρόνιες προκλήσεις της χώρας όσον αφορά τη συμμόρφωση με την οδηγία της ΕΕ για τους οικοτόπους, ειδικά όσον αφορά το δίκτυο Natura 2000. Το ΔΕΕ διαπίστωσε ότι η Ελλάδα δεν είχε λάβει τα απαραίτητα μέτρα διατήρησης εντός του καθορισμένου χρονικού πλαισίου (έως το 2012) για 239 Τόπους Κοινοτικής Σημασίας (ΤΚΣ). Οι περιοχές αυτές είχαν αναγνωριστεί ως κρίσιμες για την προστασία της βιοποικιλότητας βάσει της απόφασης 2006/613/ΕΚ της Επιτροπής. Ωστόσο, η Ελλάδα δεν έθεσε τους κατάλληλους στόχους διατήρησης ούτε εφάρμοσε μέτρα για τη διατήρηση ή την αποκατάσταση αυτών των οικοτόπων και ειδών, γεγονός που αποτελούσε παράβαση της οδηγίας για τους οικοτόπους (92/43/ΕΟΚ).

 

Η απόφαση του δικαστηρίου τόνισε ότι η συστημική αποτυχία της Ελλάδας επηρέασε ολόκληρο το δίκτυο Natura 2000, θέτοντας σε κίνδυνο ζωτικά οικοσυστήματα και είδη. Παρά το γεγονός ότι ήταν μέρος του πλαισίου Natura 2000 για σχεδόν 20 χρόνια, η Ελλάδα είχε αφήσει πολλές προστατευόμενες περιοχές χωρίς επαρκείς διασφαλίσεις. Η απόφαση επεσήμανε ότι οι δράσεις διατήρησης ήταν είτε ανεπαρκείς είτε απουσίαζαν εντελώς, θέτοντας σε κίνδυνο την οικολογική συνοχή του δικτύου Natura 2000.

 

Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτή δεν ήταν η πρώτη φορά που η Ελλάδα τιμωρήθηκε για μη συμμόρφωση με την περιβαλλοντική νομοθεσία της ΕΕ. Οι προηγούμενες αποφάσεις περιλαμβάνουν υποθέσεις που αφορούσαν συγκεκριμένες περιοχές όπως η Ζάκυνθος, ο κόλπος της Κυπαρισσίας και η λίμνη Κορώνεια, καθώς και είδη όπως η οχιά της Μήλου. Αυτές οι επαναλαμβανόμενες αποτυχίες στην εφαρμογή των αναγκαίων μέτρων προστασίας του περιβάλλοντος αναδεικνύουν τη συστημική διοικητική ανεπάρκεια και την πολιτική ιεράρχηση άλλων τομέων, ιδίως μετά την οικονομική κρίση στην Ελλάδα.

 

Σε απάντηση στην αδράνεια της Ελλάδας, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εξέδωσε «προειδοποιητική επιστολή» το 2016 και ακολούθησε με «αιτιολογημένη γνώμη» το 2018. Όταν η Ελλάδα εξακολουθούσε να μην εκπληρώνει τις υποχρεώσεις της, η υπόθεση παραπέμφθηκε στο ΔΕΕ, το οποίο αποφάσισε κατά της Ελλάδας το 2020. Η απόφαση καταδίκασε την Ελλάδα για τη συνεχιζόμενη αποτυχία της να προστατεύσει τις περιοχές κοινοτικής σημασίας της, όπως απαιτείται από τη νομοθεσία της ΕΕ, και ζήτησε την επιβολή κατάλληλων κυρώσεων.

Προκλήσεις Εφαρμογής 

Η Ελλάδα αντιμετωπίζει πολλές προκλήσεις για την εφαρμογή του Natura 2000: 

Ασυνεπής νομοθεσία: Οι εθνικοί νόμοι συχνά δεν ευθυγραμμίζονται πλήρως με τις οδηγίες της ΕΕ, οδηγώντας σε κενά στη διατήρηση και τη διαχείριση. 

Περιορισμένη συμμετοχή του κοινού: Η συμμετοχή του κοινού στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων είναι ανεπαρκής, γεγονός που επηρεάζει την υποστήριξη και την αποτελεσματικότητα των μέτρων διατήρησης. 

Πρόσβαση στις πληροφορίες: Η περιορισμένη πρόσβαση σε περιβαλλοντικά δεδομένα και γεωλογικές μελέτες εμποδίζει τη διαφάνεια και τη λήψη τεκμηριωμένων αποφάσεων.

Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη

Στο τέλος του 2022 δόθηκε σε δημόσια διαβούλευση η Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη (ΕΠΜ) που αφορούσε τμήμα των περιοχών Natura των Κυκλάδων. Ως ΚΟΙΝΣΕΠ Απάνω Μεριά, βρήκαμε την ΕΠΜ επιστημονικά άρτια με περιθώρια βελτίωσης στο πλαίσιο της διαβούλευσης. Η ΚΟΙΝΣΕΠ Απάνω Μεριά έλαβε θέση στη δημόσια διαβούλευση έπειτα από απόφαση της Γενικής Συνέλευσής της.

Κατά την γνώμη μας, η προσέγγιση που πρέπει να έχει μία σύγχρονη και σοβαρή νησιωτική κοινωνία στο ζήτημα, οφείλει να λαμβάνει υπόψη ως σχεδιαστική αφετηρία τη φέρουσα ικανότητα της περιοχής και να θέτει ως στόχο την διατήρηση και την διαγενεακή ισότητα.

Οι προτάσεις μας δίνουν ιδιαίτερη βαρύτητα στις χρήσεις της περιοχής που αφορούν τη χρήση από το κοινό, όπως η ελεύθερη πρόσβαση σε μονοπάτια, κινούνται δε, στους άξονες της βιωσιμότητας, της διατήρησης και της ανάδειξης των μοναδικών χαρακτηριστικών των προστατευόμενων περιοχών της Σύρου. 

Στόχος του σχεδίου διατήρησης, κατά την άποψή μας, θα πρέπει να είναι η εξασφάλιση της προστασίας του τοπίου, των οικοσυστημάτων, της βιοποικιλότητας, του ιστορικού ανθρωπογενούς περιβάλλοντος και των παραδοσιακών, ήπιων χρήσεων της περιοχής. 

Συμμετοχή στη διαβούλευση για την ΕΠΜ

Πως προστατεύεται η Απάνω Μεριά

Η Απάνω μεριά ως μέρος του δικτύου Natura 2000

Η Απάνω Μεριά της Σύρου, είναι μια ιδαίτερη περιοχή Natura 2000 λόγω του μοναδικού συνδυασμού βιοποικιλότητας, σπάνιων γεωλογικών χαρακτηριστικών και πολιτιστικής κληρονομιάς. Η περιοχή προστασίας περιλαμβάνει την χερσαία περιοχή της Απάνω Μεριάς και πολλές γύρω νησίδες: Νήσος Βαρβαρουσα, Νήσος Διδυμη, Νήσος Σχινονησι, Νήσος Στρογγύλο (Φάρος Ή Γαϊδουρονήσι), Νήσος Κομμενο, Νήσος Στρογγυλο (Κομητο), Νήσος Ασπρονησι. Η Απάνω Μεριά φημίζεται και για τα σπάνια γεωλογικά της χαρακτηριστικά, όπως οι εκλογίτες και οι γλαυκοφανείς κυανοσχιστόλιθοι. Η περιοχή διαθέτει επίσης σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους, συμπεριλαμβανομένης της καλοδιατηρημένης οχυρωμένης πόλης στο Καστρί της 3ης χιλιετίας π.Χ. και της νεκρόπολης της Χαλανδριανής, η οποία περιέχει θολωτούς τάφους με πλούσια ταφικά αντικείμενα. Αυτά τα ιστορικά και γεωλογικά χαρακτηριστικά προσθέτουν στην αξία της περιοχής, απαιτώντας προσεκτική διαχείριση και προστασία.

 

Tο πανευρωπαϊκό δίκτυο προστατευόμενων περιοχών NATURA 2000 αποτελείται από δύο κατηγορίες περιοχών, τις Ειδικές Ζώνης Διατήρησης (ΕΖΔ), που παλαιότερα ονομάζονταν Τόποι Κοινοτικής Σημασίας, και οι οποίες ορίζονται με βάση τους τύπος οικοτόπων και τα είδη φυτών και ζώων που αναφέρονται στην Οδηγία 92/43/ΕΟΚ (γνωστή ως Οδηγία Οικοτόπων), και τις Ζώνες Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ) για την ορνιθοπανίδα και οι οποίες ορίζονται με βάση τα είδη πτηνών που αναφέρονται στην Οδηγία 79/409/ΕΚ (γνωστή ως Οδηγία για τα Πουλιά).

Σε πολλές περιπτώσεις, σε μία γεωγραφική ενότητα υπάρχουν επικαλύψεις των δύο τύπων προστατευόμενων περιοχών, καθώς μία οικολογικά σημαντική περιοχή μπορεί να εκπληρώνει τα κριτήρια για την υπαγωγή της και στις δύο κατηγορίες προστατευόμενων περιοχών. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στη Σύρο: η ΕΖΔ για τη Σύρο είναι μικρότερη σε έκταση από τη ΖΕΠ της Σύρου και τα γεωγραφικά της όρια περιλαμβάνονται εντός της ΖΕΠ.

Η προστατευόμενες περιοχές της Σύρου είναι δύο:

1. Η Ειδική Ζώνη Διατήρησης (ΕΖΔ) με κωδικό GR4220018 (Όρος Συρίγγας έως παραλία), υπό την Οδηγία των Οικοτόπους, με σημαντικότερο προστατευόμενο είδος την Silene holzmannii. Ο Ευρωπαϊκός Κόκκινος κατάλογος της Διεθνούς Ένωσης Προστασίας της Φύσης (IUCN) κατατάσσει το είδος ως «Κινδυνεύον» (EN) και αποτελεί είδος εξιδεικευμένο στη διαβίωση σε νησίδες του Κεντρικού, Νοτίου και Ανατολικού Αιγαίου.
2. Η Ζώνη Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ) με κωδικό GR4220032 (Βόρεια Σύρος και Νησίδες) , υπο την Οδηγία για την Ορνιθοπανίδα, με 28 προστατευόμενα είδη πτηνών.

Η ποιότητα και η σπουδαιότητα των περιοχών που περιέχονται στο καθεστώς προστασίας προκύπτουν από τα ακόλουθα στοιχεία, όπως διαβάζουμε στην επίσημη ιστοσελίδα του δικτύου Natura 2000: 

• Το βουνό Συρίγγας είναι φυσικά προστατευμένο λόγω των απότομων βράχων και γκρεμών και της έλλειψης δρόμων που καθιστούν την περιοχή δύσκολα προσβάσιμη. 
• Υπάρχουν πολλές ανεξερεύνητες σπηλιές. 
• Η περιοχή στο σύνολό της (και ιδιαίτερα το βουνό Συρίγγας) είναι πολύ σημαντική για την ορνιθοπανίδα και τα θηλαστικά, λόγω της γεωμορφολογίας της και της παρουσίας πολλών καταφυγίων. Οι πληθυσμοί των θηλαστικών βρίσκονται σε εξαιρετική κατάσταση. Όσον αφορά τα πτηνά, η περιοχή εξακολουθεί να φιλοξενεί σημαντικούς πληθυσμούς αρπακτικών πτηνών, όπως ο αετός Bonelli, η αετογερακίνα και ο πετρίτης, ενώ στις βραχώδεις ακτές φωλιάζουν σε μέτριους αριθμούς Θαλασσοκόρακες.  
• Η χλωρίδα της είναι πλούσια σε κοινά και ενδημικά είδη. Τα τελευταία παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον, καθώς πολλά από αυτά είναι σπάνια ενδημικά είδη του Αιγαίου. Η πανίδα της είναι επίσης πλούσια σε τοπικά ενδημικά ασπόνδυλα. 
• Οι αμμόλοφοι είναι πολύ σημαντικοί για τη διατήρηση της χλωρίδας. 
• Η περιοχή μπορεί να θεωρηθεί ως ένα τυπικό φρυγανικό οικοσύστημα

Στο δρόμο για την κατάρτιση σχεδίων διαχείρισης για τις προστατευόμενες περιοχές, το Υπουργείο Περιβάλλοντος έθεσε σε δημόσια διαβούλευση την Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη (ΕΠΜ) που αφορά τμήμα των περιοχών Natura των Κυκλάδων το 2023. Η ΚΟΙΝΣΕΠ Απάνω Μεριά έλαβε θέση στη δημόσια διαβούλευση έπειτα από απόφαση της Γενικής Συνέλευσής της.

Κατά την γνώμη της ΚΟΙΝΣΕΠ, η προσέγγιση που πρέπει να έχει μία σύγχρονη και σοβαρή νησιωτική κοινωνία στο ζήτημα, οφείλει να λαμβάνει υπόψη ως σχεδιαστική αφετηρία τη φέρουσα ικανότητα της περιοχής και να θέτει ως στόχο την διατήρηση και την διαγενεακή ισότητα.

Οι προτάσεις της έδωσαν ιδιαίτερη βαρύτητα στις χρήσεις της περιοχής που αφορούν το κοινό, όπως η ελεύθερη πρόσβαση σε μονοπάτια, κινούνται δε, στους άξονες της βιωσιμότητας, της διατήρησης και της ανάδειξης των μοναδικών χαρακτηριστικών των προστατευόμενων περιοχών της Σύρου. 

Στόχος του σχεδίου διατήρησης, κατά την άποψή της ΚΟΙΝΣΕΠ Απάνω Μεριά, θα πρέπει να είναι η εξασφάλιση της προστασίας του τοπίου, των οικοσυστημάτων, της βιοποικιλότητας, του ιστορικού ανθρωπογενούς περιβάλλοντος και των παραδοσιακών, ήπιων χρήσεων της περιοχής.

 

Καταφύγιο Άγριας Ζωής (ΚΑΖ)

Το 1997 ιδρύθηκε στη Σύρο μόνιμο Καταφύγιο Άγριας Ζωής (ΦΕΚ 524/Β/25.6.1997), 1900 στρεμμάτων, γεωργικής, χορτολιβαδικής και μερικώς δασοσκεπούς  έκτασης, που πληρεί τις προϋποθέσεις για την κάλυψη των αναγκών της πανίδας, σε ότι αφορά την ησυχία, τροφή και νερό, στη θέση Απάνω Μεριά του Δήμου Σύρου-Ερμούπολης. Αυτός ο χαρακτηρισμός αντανακλά τον κρίσιμο ρόλο της περιοχής στην προστασία ειδών και οικοτόπων σημαντικής οικολογικής αξίας. Το KAZ διασφαλίζει ότι το φυσικό περιβάλλον προστατεύεται από δραστηριότητες που θα μπορούσαν να επηρεάσουν αρνητικά την οικολογική του ισορροπία.

Τα όρια του καταφυγίου: Ξεκινάει ΝΟΤΙΑ από το λαγκόνι του Άι Λούκα – Λία, ακολουθεί το ρέμα Διπόταμος και συνεχίζει ΑΝΑΤΟΛΙΚΑ έως τη Μαύρη Ράχη. Στους πρόποδες του λόφου Σκόπελος συναντά τον ασφαλτόδρομο που οδηγεί στον Κάμπο και στη συνέχεια ακολουθεί το μονοπάτι Ξυλοφάς μέχρι το παλιό λατομείο Μάρμαρο και ΒΟΡΕΙΑ έως τον Μέσα Πύργο. Τέλος κατεβαίνει μέχρι το λαγκόνι της Γριάς Σπηλιάς και στου Αμερικάνου. Σε αυτή την περιοχή απαγορεύεται απολύτως το κυνήγι.

Ζώνες Οικιστικού Ελέγχου (ΖΟΕ)

Οι Ζώνες Οικιστικού Ελέγχου (ΖΟΕ), του Ν. 1337/83, άρθρο 29 παράγραφος 2 (ΦΕΚ33/Α/83), είναι ζώνες προστασίας, που καθoρίζονται κατ΄εξουσιοδότηση του νόμου 1650/1986 (Α 160) «Για την προστασία του περιβάλλοντος» και αποσκοπούν στην «άμεση προστασία και έλεγχο της δόμησης και των χρήσεων γης στην εκτός σχεδίου περιοχή και εκτός ορίων οικισμών, προκειμένου να αντιμετωπισθεί η υποβάθμιση του περιβάλλοντος και η άναρχη ανάπτυξη με τη δημιουργία πραγματικών καταστάσεων που υπονομεύουν τον ορθολογικό σχεδιασμό». Χρησιμοποιήθηκαν ως μηχανισμός εφαρμογής, για τη θεσμοθέτηση των προτάσεων των Ειδικών Χωροταξικών Μελετών (ΕΧΜ),και εγκρίνονταν με Προεδρικό Διάταγμα.

Η ΕΧΜ είναι μία διαδικασία για τον ορθολογικό σχεδιασμό μιας ευαίσθητης ή/και προβληματικής περιοχής με στόχο την ανάπτυξη με παράλληλη προστασία του φυσικού–ανθρωπογενούς περιβάλλοντος καθώς και των φυσικών πόρων στο πλαίσιο της αειφορίας και βιώσιμης ανάπτυξης.

Στην περιοχή μελέτης εξετάζονται όλα τα δεδομένα του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος και γίνονται προτάσεις που αφορούν την ρύθμιση των όρων δόμησης και των χρήσεων γης, τη χωροθέτηση παραγωγικών δραστηριοτήτων, λειτουργιών και έργων τεχνικής υποδομής, καθορίζοντας και οριοθετώντας ζώνες περιβαλλοντικής προστασίας.

Οι μελέτες αυτές βρίσκονται στο αρχείο της Διεύθυνσης Χωροταξίας καθώς επίσης στην Βιβλιοθήκη του Υπουργείου και στη Βιβλιοθήκη του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδας.

Στην Απάνω Μεριά έχουν χαρακτηριστεί ως ΖΟΕ οι εξής περιοχές (ΦΕΚ339/Δ/89):
2γ. Το όριο της περιοχής αυτής αρχίζει από τη θάλασσα βόρεια και εξωτερικά από το ακρωτήριο Τράχηλος εκτείνεται μέχρι την κορυφή του λόφου Δελφινίου και από εκεί παράλληλα με τη ακτή σε απόσταση 500 μ. από αυτήν κατεβαίνει νότια μέχρι να καταλήξει στα βόρεια όρια του οικισμού Κινίου και από κει δυτικά, ακολουθώντας τα όρια στη θάλασσα.

2δ. Το όριο της περιοχής αυτής αρχίζει απέναντι από τη νησίδα Βαρβαρούσας, ανεβαίνει στην κορυφή του λόφου Δελφινίου και από κει εκτείνεται βόρεια παράλληλα με την ακτή, σε απόσταση 500 μ. από αυτήν μέχρι το βόρειο χείμαρρο που καταλήγει στον όρμο Αετού.

2ε. Το όριο της περιοχής αυτής αρχίζει από τον κολπίσκο νότια του όρμου Λίας κάθετα στην ακτή, ανεβαίνει στο όρος και από κει εκτείνεται βόρεια παράλληλα με την ακτή σε απόσταση 500 μ. από αυτήν, φτάνει στα 3 λαγκόνια του κόλπου Γραμμάτων και καταλήγει στη θάλασσα στο μεσαίο από αυτά.

3α. Το όριο της περιοχής αυτής εκτείνεται από τη θάλασσα και βορειοανατολικά από το δεύτερο (μεσαίο) λαγγόνι του κόλπου των Γραμμάτων, ανεβαίνει βορειοανατολικά και στρέφεται δυτικά παράλληλα με την ακτή σε απόσταση 250 μ. από αυτήν και καταλήγει στη θάλασσα κάθετα στην ακτή στον γκρεμό των Γραμμάτων.

Τι λέει το Συμβούλιο Επικρατείας για την Απάνω Μεριά Σύρου

“Τα μικρά νησιά συγκαταλέγονται μεταξύ των ευαίσθητων οικοσυστημάτων τα οποία χρήζουν ιδιαίτερης προστασίας, δυνάμει της συνταγματικής επιταγής του άρθρου 24 του Συντάγματος περί προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος. Ουσιώδες μέρος της προστασίας αυτής είναι τα ειδικά χωροταξικά σχέδια τα οποία πρέπει να διασφαλίζουν την επιβίωση αμείωτου του φυσικού κεφαλαίου και των οικοσυστημάτων του νησιού και να προβλέπουν μόνο τις μορφές ανάπτυξης που είναι συμβατές με τον παραπάνω σκοπό, ώστε να υλοποιείται η συνταγματική επιταγή προστασίας τους και η πολιτική της βιώσιμης ανάπτυξης (ΣτΕ ΠΕ 16/96).

Μεταξύ των θεμελιωδών νομικών κανόνων προστασίας των μικρών νησιών που διέπουν τα ειδικά χωροταξικά σχέδια αυτών είναι:

1. η οριοθεσία και αυστηρή προστασία του διαφυλακτέου φυσικού και πολιτιστικού κεφαλαίου τους
2. η οριοθεσία και διαφύλαξη της γεωργικής γης με όριο κατάτμησής της όχι κατώτερο των 15 στρεμμάτων
3. η ήπια οικιστική ανάπτυξή τους
4. η ήπια τουριστική ανάπτυξή τους που εξειδικεύεται στην πρόβλεψη του αναλογούντος, κατά περίπτωση, στο μέγεθος και στις λοιπές συνθήκες κάθε νησιού, αριθμού τουριστικών κλινών, στην πρόβλεψη οικοτουρισμού ή αγροτουρισμού σε ενδεδειγμένες περιοχές και στην απαγόρευση εγκατάστασης μεγάλων ξενοδοχειακών μονάδων που δεν συμβιβάζονται με την κλίμακα του νησιωτικού τοπίου.

Η Απάνω Μεριά Σύρου (χαρακτηρισμένη περιοχή Natura 2000 σήμερα)είναι ένας αδιάσπαστος βιότοπος, ο οποίος ανήκει εξ ολοκλήρου στο διαφυλακτέο φυσικό κεφάλαιο της νήσου Σύρου και πρέπει οριοθετούμενη να έχει ιδιαίτερο καθεστώς προστασίας. Στο καθεστώς αυτό ουδεμία εξαίρεση κατά τόπον ή χρόνον επιτρέπεται, διότι θα αποτελέσει την απαρχήν βεβαίας υποβαθμίσεως και καταστροφής του βιοτόπου.”

(Απόφαση του ΣτΕ για την διάνοιξη δρόμου Κίνι-Δελφίνι, αριθμ. 2425/2000. Η απόφαση δημοσιεύτηκε στις 17/7/2000)

Πηγές:

https://eur-lex.europa.eu/eli/dir/1992/43/oj (habbitats directive)

https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A32009L0147 (birds directive)

https://edozoume.gr/ 

https://natura2000.eea.europa.eu/?sitecode=GR4220018

https://natura2000.eea.europa.eu/?sitecode=GR4220032&views=Sites_View

https://ypen.gov.gr/perivallon/viopoikilotita/diktyo-natura-2000/

https://ypen.gov.gr/perivallon/viopoikilotita/nomothesia/ 

European Commission Press, Biodiversity: Commission decides to refer Greece to the Court over its failure to protect natural habitats and species adequately, in Press Release, July 2019. Available online: https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/IP_19_4257

WWF, NGOs urge European Commission to intervene as Greece flouts EU law for benefit of oil and gas activities, December 2023. Available online: https://www.wwf.gr/en/?12508641/NGOs-urge-European-Commission-to-intervene-as-Greece-flouts-EU-law-for-benefit-of-oil-and-gas-activities 

WWF, WWF Greece requests the European Commission to intervene to save Natura 2000 sites, December 2022. Available online: https://www.wwf.gr/en/news/?uNewsID=8484916